Bernadeta Lelonek-Kuleta
Rok: 2012
Czasopismo: Świat Problemów Nr 4/2012

Współczesne społeczeństwa koncentrują się na konsumpcji różnorakich dóbr. One determinują zachowania ludzi zdominowanych przez świat przedmiotów.

Według Jeana Baudrillarda, współcześni ludzie posiadają mentalność konsumencką – którą rządzi magiczne myślenie. Wszelkie materialne dobra stanowią namiastkę spełnienia oraz zapowiedź pełnego Zadowolenia, Dobrobytu i Satysfakcji, doskonałej Szczęśliwości, którą każdy człowiek pragnie osiągnąć. Filozof dochodzi do wniosku, że dobra konsumpcyjne w tym ujęciu postrzegane są przez ludzi nie w kategorii wyniku własnej pracy, ale pewnego rodzaju dobrodziejstwa spływającego na nich dzięki łasce losu. Posiadanie tej łaski jest wyrazem szczególnego uprzywilejowania i własnej mocy. Wszechogarniający dobrobyt rodzi z kolei przeświadczenie, że wszelkie dobra są niezbywalnym prawem każdego człowieka, a jego celem i sensem ma być ich posiadanie .

Społeczeństwo konsumpcyjne a zachowania nałogowe

Idea zaprezentowana powyżej skłania do zastanowienia się, czy i jaki związek występuje pomiędzy konsumpcyjnym charakterem współczesnego społeczeństwa
a nałogowymi zachowaniami, określanymi przez wybitnego znawcę uzależnień Jerzego Mellibrudę główną chorobą cywilizacyjną schyłku XX wieku?

Nina Ogińska-Bulik, pisząc o czynnikach sprzyjających rozwojowi uzależnień, wskazuje m.in. na elementy społeczne. Podejmowaniu przez jednostkę zachowań kompulsywnych, związanych z wykonywaniem określonych czynności, sprzyja rozwój cywilizacji, a przede wszystkim postęp techniczny. Doprowadził on do wzrostu dobrobytu, który z kolei przyczynił się do nasilenia postaw konsumpcyjnych. Autorka zakłada, że nasilenie konsumpcji podnosi ryzyko rozwoju niektórych uzależnień, takich jak jedzenioholizm czy zakupoholizm. Wskazuje ona także na zjawisko kształtowania się postaw podkreślających wartość posiadania oraz wyznawanie wartości materialistycznych. Drugim elementem, na który zwraca uwagę jest konieczność przystosowywania się ludzi do zmian cywilizacyjnych, którą wymusza na nich rzeczywistość. Ludzie nie nadążający za tempem przemian, czują się zagubieni i zaczynają poszukiwać sposobów ucieczki od realiów, w których muszą żyć, a w których żyć nie potrafią. Ucieczkę taką stanowią m.in. zachowania nałogowe, które z jednej strony pozwalają niwelować odczuwany stres i zagubienie,  a z drugiej – przynoszą chwilową rekompensatę przykrych emocji w postaci odczuć przyjemnych czy ulgi. Koncentrując się głównie na nałogach czynnościowych (uzależnieniach od określonych zachowań), autorka wskazuje na istotną rolę społecznych przemian w kształtowaniu kompulsywnych zachowań.  

Na gwałtowne nasilenie pojawiania się nowych, tzw. behawioralnych uzależnień oraz ich związek ze współczesną cywilizacją wskazuje także Francisco Alonso-Fernandez (1999) (za: Guerreschi). Pojawianie się nowych uzależnień wyjaśnia on szybkim postępem technologicznym oraz charakterem współczesnych czasów, które z jednej strony narażają na stres, także pustkę i nudę, a z drugiej wzmacniają dążenie człowieka do natychmiastowego zaspokajania własnych pragnień, dostarczając mu jednocześnie niezbędnych do tego środków.

Anna Dodziuk określa czasy, w których żyjemy, epoką nałogów. Nawiązuje ona do wypowiedzi Leszka Kaplera: „Żyjemy w społeczeństwie, w którym nałogowy sposób życia jest nam podawany na tacy”. Argumenty potwierdzające tę tezę, są następujące: po pierwsze, jesteśmy bombardowani produktami, które kreowane są przez ich wytwórców na nasze potrzeby. Ponadto producenci zatajają przed nami szkodliwy charakter wielu z tych produktów, wskazując tylko na ich „szczęściodajną” moc. Ta moc polega na natychmiastowym zaspokajaniu wszelkich potrzeb człowieka oraz rozwiązywaniu jego problemów. Ukazane są tylko profity, natomiast cena, jaką należy za nie zapłacić, jest przemilczana. Człowiek uczony jest natychmiastowej gratyfikacji, nie musi jej odraczać i zaczyna traktować to jako naturalny stan rzeczy.

W ten sposób kształtuje się nałogowa osobowość – niezdolna do podejmowania wysiłku, konsekwentnej realizacji celów, nastawiona na natychmiastowy efekt, koncentrująca się tylko na „tu i teraz” bez zważania na konsekwencje podejmowanych działań. Autorka zwraca uwagę na jeszcze jeden element współczesnej kultury związany z rozwojem nałogów: chodzi o wyeliminowanie cierpienia jako elementu nadającego sens życiu oraz kult braku cierpienia – jako cel do osiągnięcia. Człowiek dąży do tego, aby całkowicie zapanować nad swoimi uczuciami w ten sposób, by nie cierpieć oraz umieć dostarczać sobie przyjemności na zawołanie. Te nowe cele zajęły bardzo wysoką pozycję w hierarchii wartości zarówno jednostkowej, jak i ogólnej – społecznej. Należy przy tym dodać, że tak pojmowane cele życiowe nie są możliwe do stuprocentowego osiągnięcia, dlatego podążanie za nimi skazuje człowieka w dłuższej perspektywie na frustrację, niezadowolenie i pustkę.

Zachowania nałogowe – próba ich rozumienia

Współcześni specjaliści zajmujący się problematyką uzależnień dążą do odkrycia natury nowych nałogów, jakimi są uzależnienia od zachowań. Śledząc literaturę przedmiotu, można zauważyć dominujące stanowisko, mówiące o tym, że nałogowe czynności związane są głównie z życiem emocjonalnym człowieka. Jerzy Mellibruda także jest przedstawicielem tego poglądu. Zauważa on, że podejmowaniu różnych nałogowych czynności zawsze towarzyszy doświadczanie specyficznych i intensywnych stanów emocjonalnych, które odgrywają ważną rolę w kontynuowaniu tych zachowań. Wśród tych stanów wymienione są: intensywne doświadczenie przyjemności bliskie ekstazie i rozkoszy, silne wzbudzenie napięcia i ekscytacji, głębokie stany relaksacji i rozluźnienia, a także stany prowadzące do zmian świadomości. Mellibruda w dążeniu do tych stanów zauważa potrzebę przejęcia kontroli nad własnymi uczuciami, a dzięki temu – zintensyfikowanie doświadczania przyjemności i minimalizowanie cierpienia.

Współczesny człowiek coraz częściej utożsamia przyjemność ze szczęściem, stąd tak silne poszukiwanie przyjemności odzwierciedla odwieczne ludzkie pragnienie szczęścia. Zdarza się jednak tak, że poszukiwanie szczęścia zaczyna dominować w życiu jednostki, a to, co dotychczas było źródłem przyjemności, przestaje jej dostarczać. Człowiek jednak bez dotychczasowego zachowania zaczyna odczuwać cierpienie, które potrafi łagodzić tylko na jeden sposób – poprzez podjęcie tego samego zachowania, co zamyka go w kręgu cierpienia, z którego nie potrafi się uwolnić. Tak rozwija się uzależnienie, którego charakter najlepiej oddaje określenie zniewolenia, gdyż jednostka zamiast kierować swoim zachowaniem, będącym dotychczas narzędziem do uzyskania szczęścia, staje się jego niewolnikiem. Mellibruda taki właśnie mechanizm określa chorobą naszych czasów.

Dopełnieniem tego obrazu jest fakt, że ludzie zaczynają czuć się całkowicie odpowiedzialni za własny dobrostan doświadczany w każdym obszarze życia. Podejmują więc uporczywe wysiłki, aby go osiągnąć, a tym samym żyją w coraz większym napięciu i przeciążeniu ciężarem własnej egzystencji. Taka sytuacja nasila z kolei tendencję do poszukiwania choćby chwilowej ucieczki od codziennych obowiązków i obciążających realiów, a także od samych siebie. Sposobem takiej ucieczki może być „zmącenie” własnej świadomości osiągane dzięki uzależniającym substancjom oraz zachowaniom.

Ostatnim elementem, na który zwraca uwagę Mellibruda, jest zmiana myślenia osoby podejmującej nałogowe zachowania, która otwiera ścieżkę do nasilania i rozwoju uzależnienia. Charakterystyczną cechą takiego myślenia jest zakłócenie racjonalizmu i poddanie go władzom emocjonalnych popędów. Nazywane jest ono myśleniem magiczno-życzeniowym i wykorzystywane jest w sytuacjach, w których człowiek nie potrafi poradzić sobie z realnymi trudnościami. Przynosi chwilową ulgę poprzez kreowanie uspokajających scenariuszy sytuacji, usuwanie sygnałów o niebezpieczeństwie oraz podsuwając obietnice dobrostanu, jaki można uzyskać poprzez nałogowe zachowanie (ulga zamiast konfrontacji  z trudnościami). Jego cechą charakterystyczną jest to, że w sytuacjach niezwiązanych z nałogiem zachowana jest całkowita sprawność racjonalnej strony umysłu, natomiast w odniesieniu do nałogu potrafi on tworzyć najbardziej nieracjonalne i fałszywe przekonania. Utrwalają one zachowania nałogowe poprzez osłabienie zdolności do rozpoznawania sygnałów o niebezpieczeństwie związanym z ich kontynuowaniem.

Zachowania nałogowe w kontekście kulturowym

Wcześniejsze przykłady pokazują, że konkretne nałogowe zachowania mają duży związek z tym, co podsuwa człowiekowi współczesna cywilizacja. Trudno jest dokonać systematyzacji i opisu wszystkich zachowań nałogowych, specjaliści tak naprawdę nie zamykają listy zachowań, które mogą się przekształcić w nałóg. Przykładowo, Leszek Kapler wymienia ich ponad 100, wśród których występuje np. uzależnienie od czytania przed snem, otrzymywania prezentów, liczenia się z własnymi rodzicami, krytykowania innych itp.

Próbując w jakiś sposób uporządkować najbardziej rozpowszechnione uzależnienia czynnościowe, natknęłam się na niezwykle interesująca metaforę Lee Jampolskyego. Autor ten zakłada, że w życiu współczesnego człowieka występują cztery „Grale”, którymi są: sukces, dobra materialne, aprobata i status. „Grale” te symbolizują drogi, które człowiek podejmuje w celu osiągnięcia szczęścia i spełnienia. Drogi te jednak próbują doprowadzić go do szczęścia, którego źródło znajduje się poza nim samym, m.in. w rzeczach zewnętrznych,
a zasłaniają źródło tego szczęścia w nim samym, co stanowi istotę rozwoju jego problemów.

Dokonując roboczej systematyzacji nałogowych zachowań, zaliczyłam je do następujących „Grali”:

• Sukces – uzależnienie od gier komputerowych, hazardu;
• Dobra materialne – uzależnienie od zakupów, jedzenia;
• Aprobata – uzależnienie od cyberprzestrzeni, telefonu komórkowego, seksu;
• Status – uzależnienie od pracy, idealnej sylwetki.

             Można zauważyć, że te cztery kategorie nie mają sztywnych granic i można by było zaliczyć poszczególne zachowania także do innego Grala.
             Na przykładzie wybranych uzależnień czynnościowych postaram się przedstawić, jaki wpływ na ich rozwój wywiera kontekst kulturowy.

APROBATA – Uzależnienie od cyberprzestrzeni

Cyberprzestrzeń w ogromnym stopniu kształtuje obecną kulturę i cywilizację, dlatego też warto zwrócić w pierwszej kolejności uwagę na to zjawisko w powiązaniu
z uzależnieniami. Pojęcie cyberprzestrzeni przypisuje się Williamowi Gibsonowi, który użył go po raz pierwszy w swej powieści „Burning Chrome”. Opisywał on możliwość podłączenia człowieka do światowej sieci komputerowej i wygenerowanej komputerowo wirtualnej rzeczywistości, w której przechowywane są wszystkie dane, w tym tajemnice wojskowe, konstrukty osobowościowe czy sztuczne inteligencje. Od roku 1994 cyberprzestrzeń wykorzystywana jest do określania internetu jako całości.

Internet stał się bardzo ważną przestrzenią komunikacji międzyludzkiej, bez której obecnie praktycznie nie da się funkcjonować. Osoby, które nie korzystają z niego, w pewnych kręgach zostaną wykluczone z uwagi na swego rodzaju niedostosowanie. Dla najmłodszych pokoleń internet jest niezmiernie ważnym źródłem socjalizacji i tutaj mogą zacząć pojawiać się problemy, gdyż socjalizacja taka przebiega według właściwych sobie praw i nie poddana nadzorowi osoby dorosłej może w krótkim czasie przyczynić się do rozwoju różnego rodzaju patologii. Mariusz Jędrzejko wskazuje na cechy, które mogą przyczyniać się do rozwoju tych problemów:

• W cyberprzestrzeni nastolatków nie istnieją granice tolerancji oraz intymności.
• „Krzywda sieciowa” jest niezmiernie trudna do naprawienia.
• W sieci nie istnieje „sumienie”, a jedynie „logika praktyki”.
• Sieć likwiduje ograniczenia dostępowe, konieczne z punktu widzenia rozwoju emocjonalnego.
• Sieć deprecjonuje poczucie odpowiedzialności przed sobą, za siebie, za swoje czyny, za konsekwencje tych czynów.

Dla wielu młodych ludzi sieć jest jedynym źródłem wzorców, które ich kształtują i do których dążą, a które tak naprawdę nie są dla nich realnie możliwe do osiągnięcia (idealna sylwetka, idealna forma, szybki i łatwy sukces itp.). W związku z coraz bardziej ograniczonym wpływem rodziców na młodych ludzi (konieczność pracy na kilka zmian, wyjazdy za granicę itd.), a także słabnącym wpływem wychowawczym instytucji (np. szkoły) – sieć z czasem staje się dla nich jedyną rzeczywistością, w której się odnajdują, funkcjonują, potrafią się dobrze czuć, zaistnieć (możliwość przyjmowania nowych tożsamości). Świat realny, w którym brakuje rzeczywistego oparcia i autorytetu, staje się natomiast koniecznością, z którą jedynie należy się zmagać. W sieci młodzi ludzi czują się ważni
i akceptowani, choć nie żyją tam autentycznie. To sprawia, że autentyzm relacji przestaje być wartością, gdyż więcej korzyści przynosi odgrywanie ról (stopniowo może to prowadzić do zatracania tożsamości).

Komunikacja w sieci ma specyficzny charakter – cechuje ją anonimowość (która ułatwia szybkie otwieranie się i bycie szczerym, a zarazem umożliwia natychmiastowe przerwanie relacji), duża kontrola nad przebiegiem i trwaniem relacji, brak społecznego kontekstu. To wyrwanie relacji z kontekstu uruchamia wyobraźnię partnerów relacji
i sprawia, że zaczynają oni w coraz większym stopniu funkcjonować w świecie fikcyjnym, odzwierciedlającym ich marzenia, pragnienia czy niespełnienia.

To wszystko sprawia, że młody człowieka staje się coraz mniej zdolny do życia realnego, nawiązywania rzeczywistych relacji, zmagania się z problemami, przed którymi w sieci można było uciec za pomocą jednego kliknięcia. Funkcjonowanie w sieci może skutkować przeróżnymi problemami, wśród których wymienia się m.in. niezdolność odczytywania emocji z komunikatów niewerbalnych, trudność w odróżnieniu granic świata realnego i wirtualnego, przesadne modelowanie zachowań i ich schematyzacja.

Młodzi ludzie przestają być twórcami własnego życia, a stają się w pewnym sensie ich „odtwórcami” według ról, jakie wyznacza im wirtualna rzeczywistość. W sytuacji gdy przychodzi im zmagać się z życiowymi trudnościami, szukają sposobów szybkiego uwolnienia się od nich, a najbardziej dostępnymi i promowanymi współcześnie sposobami na to są różnego rodzaju nałogi – uzależnienia od substancji oraz zachowań.

STATUS – Uzależnienie od pracy

Przykładem nałogu, który w bardzo dużym stopniu wyraża współczesne trendy cywilizacyjne i kulturowe jest tzw. pracoholizm. Pierwsza definicja tego uzależnienia pojawiła się stosunkowo niedawno – w roku 1971, a jej autorem był Oates (za: Guerreschi): „Pracoholik to osoba, której potrzeba pracy jest tak wielka, że zaspokajanie jej wywołuje znaczne dolegliwości i wywiera negatywny wpływ na stan zdrowia, osobiste szczęście, relacje międzyosobowe i społeczne”. Współczesne społeczeństwo konsumpcyjne narzuca człowiekowi olbrzymie tempo życia niezbędne do tego, aby móc nabywać wszelkie oferowane mu dobra. Poza tym zmienia się pojmowanie terminu „zawód” – obecnie kładzie się nacisk na rolę, jaką zawód pełni w samorealizacji człowieka, a w konsekwencji tego
w bardzo dużym stopniu kształtuje on jego tożsamość i staje się jego nieodłączną częścią. Efektem tego jest zjawisko określania samego siebie w kategoriach wykonywanych zadań, a nie tego, kim się tak naprawdę jest. Moja rola zawodowa staje się moim „ja”, dlatego też swoją energię koncentruję na jak najlepszym jej wypełnianiu, gdyż to buduje moje poczucie własnej wartości. Leth (1995) (za: Guerreschi) podsumowuje sytuację współczesnego pracownika: „Żeby być na dobrym poziomie, trzeba mieć odpowiednio wysoką pensję. Żeby mieć odpowiednio wysoką pensję, nie można mieć własnego życia”. W ten sposób zamyka się wyniszczający krąg – coś, co miało mnie tworzyć, w ostatecznym rozrachunku pozbawia mnie samego siebie.

Uzależnienie od pracy we współczesnej kulturze napotyka na podobnie „korzystne i karmiące je” warunki, jak alkoholizm w czasach PRL-u. Wtedy bez wódki nie dało się niczego załatwić, a niepicie mogło w środowisku pracy budzić podejrzenia, na które nikt nie chciał się narazić. Obecnie natomiast postawa pracoholika raczej nie budzi niepokoju, wręcz przeciwnie, wydaje się bardzo atrakcyjna. Niektórzy specjaliści określają nawet ten nałóg „czystym” albo „dobrze ubranym” (Guerreschi). Współczesna etyka pracy wręcz stymuluje do rozwoju tego nałogu, a osoba nim dotknięta nie jest postrzegana jako ktoś chory, ale raczej ten, kto idzie drogą sukcesu, prestiżu. Taki kontekst (aprobata społeczna, profity, sukces) utwierdza pracoholika w przekonaniu, że idzie dobrą drogą, a nawet jeśli pewne sygnały wydają mu się niepokojące, szybko może wytłumaczyć sobie, że każdy ma jakieś zaburzenie, a lepsze jest takie niż inne.

Podsumowanie

Trudno nie zgodzić się z przekonaniem o istnieniu związku pomiędzy współczesną kulturą a „współczesnymi nałogami”, wśród których dominują uzależnienia od zachowań. Nie chodzi tu jednak o demonizowanie obecnych czasów, jako źródła wszelkiego zła i nieszczęść ludzkości. Pamiętać należy, że od zarania dziejów człowiek napotykał na różnego rodzaju pokusy i niebezpieczeństwa, ale musiał nastąpić moment decyzyjny, aby te niebezpieczeństwa zaczęły wywierać na niego realny wpływ. Podobnie jest i dzisiaj. Nie sposób wyeliminować wszelkich zagrożeń i nie o to też chodzi. Należy jednak kształtować, zwłaszcza wśród ludzi młodych, świadomość ich istnienia, aby mięli szansę podjąć wolną decyzję o ich uleganiu bądź nie, znając potencjalne ryzyko, które niosą, a także mając
do wyboru różnego rodzaju alternatywy wobec oferowanych im przez kulturę zachowań.

Bibliografia:
Baudrillard J., Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury. Wydawnictwo Sic, Warszawa 2006.
Chmielewska-Łuczak D., Komunikacja w wirtualnej przestrzeni (w:) J. Klebaniuk (red.), Człowiek wobec masowych zjawisk społecznych, ATUT, Wrocław 2006.
Dodziuk A., Kapler L., Nałogowy człowiek, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2007. Guerreschi C., Nowe uzależnienia, Wydawnictwo Salwator, Kraków 2006.
Jampolsky L., Leczenie uzależnionej osobowości, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011.
Jędrzejko M., W poszukiwaniu źródeł nowych uzależnień – młode pokolenie w epoce zmiennych „wzorców” (w:) M. Jędrzejko, D. Sarzała (red.), Człowiek i uzależnienia, AH im. Aleksandra Gieysztora, ASPRA-JR, 2010.
Ogińska-Bulik N., Uzależnienie od czynności. Mit czy rzeczywistość?, Difin, Warszawa 2010.
Mellibruda J., Integracyjna psychoterapia uzależnień. Teoria i praktyka, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2006.

W miesięczniku Świat Problemów regularnie od 2012 roku ukazują artykuły dotyczące uzależnień behawioralnych. Więcej informacji na stronie: www.swiatproblemow.pl